"YAZINDA DOĞASI, ÇAYI VE İNSANIYLA RİZE-2 RİZE ÇAY DEMEK"

 Araştırmacı Yazar ve Emekli TRT Şef Prodüktörü Alâettin Bahçekapılı Kıyı Dergisi'nin 314 ve 315. Sayılarında “Yazında doğası ve İnsanıyla Rize” isimli memleketimizle ilgili iki güzel makale yayınladı.
 Gü­nü­müz­de, Rize, en çok çay ve çay kül­tü­rü­ne, çay ta­rı­mı­nın top­lum­sal iliş­ki­ler­de yol aç­tı­ğı de­ği­şik­lik­ler­le anı­lır oldu/olu­yor. Öyle ki, bölge in­sa­nı­nın de­niz­de ba­lık­çı­lık ya da ge­mi­ci­lik yap­tı­ğı an­lar­da bile aklı, sözü çay üze­ri­ne­dir: Bölge in­sa­nı­nın de­niz­le iliş­ki­si­ni en çok ya­pıt­la­rı­na konu edin­miş Zey­yat Se­li­moğ­lu’nun Kı­çüs­tün­de Top­lan­tı. Öy­kü­ler top­la­mın­da gö­rü­rüz bu du­ru­mu. “Top­lan­tı yeri kı­çüs­tü. Hep orada top­la­nı­yor­lar. Gemi ‘seyir’ ha­lin­dey­ken var­di­ya dı­şın­da çoğu ge­mi­ci­le­rin bir araya gel­di­ği yer işte bu kı­çüs­tü. De­re­pa­zar­lı Hasan / Sa­ray­köy­lü Rasim / Ça­ye­li’nden Hü­se­yin / deniz tutan tek gemi adamı Ma­ran­goz Meh­met Usta / Rasim / sır­tüs­tü yatıp gök­yü­zü­nü sey­ret­me­yi seven Hur­şit ’e doğru kayıp yak­la­şı­yor ya­nı­na; gemi bor­da­sı­na ya­na­şan bir fi­li­ka gibi ya­na­şı­yor. “Hur­şit, diyor, Hur­şit, be Hur­şit, yu­kar­da bir şey mi unut­tun? Ce­bin­den bir şey mi dü­şür­dün yu­kar­da do­la­şır­ken de şimdi onu arı­yor­sun?”. “Bir şey ara­dı­ğım yok yu­kar­da... Göğe ba­kar­ken köy­de­ki­le­ri dü­şü­nü­yo­rum”. Ben çi­vi­le­nip kal­mı­şım bu­ra­ya, dümen zin­ci­ri aya­ğım­da kös­tek. Deniz ayı­rı­yor bizi köy­den, köyde kal­san boş­sun hep­ten, bizim köyde çay­lık yok.
MUS­TA­FA DUMAN’IN ÇAY KİTAP­LA­RI
Du­fo­urs’un 1671 ’de ya­yım­la­dı­ğı Çay Ki­ta­bı, Meh­met izzet Bey’in Çay Ri­sa­le­si (1878), Ali Na­zi­ma’nın Çay ki­ta­bı (1892), yeni yazı ile ya­yım­la­nan ilk çay ki­tap­la­rın­dan A. Kemal Atila’nın Çay Ta­rı­mı ve Tek­ni­ği (1938), Dr. Şev­ket Raşit Ha­ti­poğ­lu’nun Tür­ki­ye’de Çay İkti­sa­di­ya­tı (1939) ve Reşat Aktan’ın 1946’da ya­yım­la­dı­ğı Rize’de Çay gibi otuzu aşkın araş­tır­ma­la­rı usu­mu­za gelse de son yıl­lar­da ya­yım­lan­mış iki araş­tır­ma ki­ta­bı dik­ka­ti­mi­zi çe­ki­yor: Dr. Mus­ta­fa Duman’ın (Trab­zon-Maç­ka 1946 - ) kül­tür dün­ya­mı­za iki ar­ma­ğa­nı: Çay Ki­ta­bı ile Bah­çe­den İnce­bel Bar­da­ğa Türk Çayı. Duman’ın ki­ta­bın­da Rize’de çay ta­rı­mı­nın baş­la­ma­sı ve yer­leş­ti­ril­me­si, çayın sa­na­yi­ye dön­me­si sı­ra­sın­da ya­şa­nan ge­liş­me­ler, kar­şı­la­şı­lan güç­lük­ler böl­ge­nin sos­yo-eko­no­mik du­ru­mu­nun bi­çim­len­dir­di­ği insan ka­rak­te­ri hak­kın­da da bil­gi­ler bu­lu­yo­ruz. 2008’de ya­yım­la­nan Çay Ki­ta­bın­da, ağır­lık­lı ol­mak­la Türk çay kül­tü­rü­ne yer ve­ril­mek­te. Çay kül­tü­rü­nü gör­sel mal­ze­me­ler­le bir­lik­te ele alan en kap­sam­lı ça­lış­ma özel­li­ği­ni ta­şı­mak­ta. . Tür­ki­ye’de çayın ta­ri­hi, geç­miş­ten gü­nü­mü­ze çay kül­tü­rü in­ce­le­nir­ken ta­nın­mış çay me­kân­la­rın­dan, ünlü çay­cı­lar­dan söz edi­li­yor. Ki­tap­ta ay­rı­ca çayın gün­lük ya­şa­mı­mız­da­ki, halk kül­tü­rü­müz­de­ki, ta­sav­vuf­ta­ki ve halk he­kim­li­ğin­de­ki yeri in­ce­le­ni­yor; çayla il­gi­li ef­sa­ne­ler­den, ma­ni­ler­den, tür­kü­ler­den, des­tan­lar­dan, ila­hi­ler­den ve de­yim­ler­den ör­nek­ler de ve­ri­li­yor. (3) “ Yekün Rize dağ­la­ri / Ve­ril­miş çay gü­li­ne / Çay tam­li­la­ri ben­zer / Esmer gü­zel­le­ri­ne. // Bir fab­ri­ka ya­pil­sa /Rize ’nun ya­li­si­na / Mem­le­ket baş­tan başa / Çay, limon, man­da­li­na / Ya­pi­la­cak de­di­ler / Rize Çay Fab­ri­ka­si / Rize ye layık olur / Bu işun ya­pıl­ma­si. ” (Haşan Sö­ze­ri)
BİR YUDUM ÇAY İÇİN
Rize ve öre­sin­den de­ği­şik iz­le­nim­le­ri, çay ve çevre odak­lı an­la­tım­la­rı Yıl­maz Çe­ti­ner’in (Zon­gul­dak 1927-İstan­bul 2006) Bir Yudum Çay için adlı ki­ta­bın­da da bu­lu­ruz: 88 say­fa­lık bu kitap 1968’de ba­sıl­dı. “Yeşil Altın Di­ya­rı Rize’den Rö­por­taj­lar” alt baş­lı­ğıy­la. 10 say­fa­sı fo­toğ­raf­lar­dan olu­şu­yor. “Gün­ler­dir Rize'nin şirin köy­le­rin­de yap­tı­ğı­mız ko­nuş­ma­lar, ta­nış­tı­ğım in­san­lar ge­li­yor göz­le­ri­min önüne...
—Niçin bir yudum çayı ağ­zı­mı­zın tadı ile içe­mi­yo­ruz?
—Ka­ba­hat yal­nız üre­ti­ci­sin­de değil bey... Bizim % 20 ha­ta­mız ol­du­ğu­nu da inkâr et­me­yiz... Fab­ri­ka­lar niçin ka­li­te­li çay yap­mı­yor? Bunu sorun... Mayıs ayın­da çay bas­kı­nı olu­yor. Bun­la­rı sak­la­ya­cak, ya­ka­cak de­po­la­rı­mız yok... Sonra, ka­pa­si­te­miz o kadar yap­ra­ğı iş­le­me­ye mü­sa­it değil...
—Peki, yeni fab­ri­ka­lar, ila­ve­ler ya­pıl­sın!
—Bu da eko­no­mik olmaz. Yılın her ayı çay iş­len­mez ki... Sonra boş kalır ma­ki­ne­ler! Bir de 2,5 yap­rak, körpe yap­rak me­se­le­si var. Eh­li­yet­li çay uz­man­la­rı bu işin ba­şı­na geç­me­li. Onlar da ekip­le­ri­ni ye­tiş­ti­rip çay yap­ra­ğı ali­mi­ni bir me­su­li­yet­li esasa bağ­la­mak­lar. Çay Teş­ki­lat Ka­nu­nu mut­la­ka çık­ma­lı­dır.
—O zaman iyi çay...
—Evet, o zaman iyi çayı, dün­ya­nın en iyi ça­yı­nı içe­riz... Dı­şa­rı­ya da satıp döviz ka­za­nı­rız ama...
—Aması ne?
—Bu ka­zan­dı­ğı­mız ser­ve­ti ha­va­ya at­ma­ma­nın, çar­çur et­me­me­nin ça­re­le­ri­ni de bul­mak la­zım­dır!
EKMEĞİ TAŞ­TAN ÇI­KAR­MAK
Av. Remzi Kaz­maz, “çevre ve doğa ko­nu­sun­da ak­ti­vist-avu­kat ola­rak Tür­ki­ye’deki çevre doğa kat­li­am­la­rı­na karşı hem alan­da hem mah­ke­me­ler­de uzun za­man­dır mü­ca­de­le için­de bu­lu­nan, Fır­tı­na Va­di­si, RES Kaz­dağ­la­rı, Cer­rat­te­pe, İkiz­de­re başta olmak üzere ül­ke­de bir­çok da­va­da ça­lı­şan” bir hu­kuk­çu ve çev­re­ci. “... Aslen Ur­fa­lı­yım / kaç yıl oldu bil­mi­yo­rum / kim yazar def­te­rim / kim bilir der­dim /bir kış günü /sır­tım­da acıya ya­ma­lı bir min­tan / aya­ğım­da rengi aşın­mış las­tik pa­buç­lar / içim­de buz bağ­la­mış bir /hüzün / ar­dım­da gözü yaşlı bir ana / ek­me­ği taş­tan çı­kar­mak uğ­ru­na / alın te­ri­ni sev­da­ya na­kış­la­mak uğ­ru­na / umudu ay­dın­lı­ğa boğ­mak uğ­ru­na / ver­dum ken­di­mi yol­la­ra...”
NA­SIR­LI ELLER
Refik Dur­baş’ın (Er­zu­rum 1944-İstan­bul 2018) bir bö­lü­mü­nü alın­tı­la­dı­ğı­mız bu şi­irin­de­ki söz­cük­le­ri­ni ya­pı­tı­na ad ola­rak seçen Kaz­maz, Çay­lar Şir­ket­ten ki­ta­bın­da “Ka­ra­de­niz ka­dı­nı­nın na­sır­lı el­le­ri­nin bü­yü­tüp, top­la­dı­ğı çayın hi­kâ­ye­si­ni an­la­tır­ken, tıpkı he­pi­mi­zin bil­di­ği o şar­kı­da­ki gibi ‘Gü­neş­te dem­le­rim senin ça­yı­nı... Yü­re­ğim­den süzer öyle ve­ri­rim,’ di­ye­rek acı­la­rı, se­vinç­le­ri ka­tı­yor sa­tır­la­rı­na. Va­tan­daş Mus­ta­fa se­nar­yo­sun­da ise Kaz­maz, Rize Fır­tı­na Va­di­si’nde ku­rul­mak is­te­nen HES’e karşı ver­di­ği sa­va­şım­la ta­nı­nan Mus­ta­fa Orhan’ın (Rize 1927 -Sam­sun 2019) ya­şa­mı­nı ve sa­va­şı­mı­nı hem sa­vu­nur, hem de se­nar­yo­su­nu yazıp yö­net­ti­ği bel­ge­sel­le ka­lı­cı ola­rak yan­sı­tır. Son yıl­la­rın en dik­kat çe­ki­ci araş­tır­ma­cı ga­ze­te­ci-ya­zar­la­rın­dan biri olan İsmail Say­maz, Er­zu­rum­lu bir aile­nin Rize’de doğan oğlu. Lise ça­ğı­na değin bü­yü­dü­ğü top­rak­lar­da­ki bi­ri­kim ve göz­lem­le­ri­ni ulu­sal ba­sın­da­ki ve ya­şa­dı­ğı­mız sü­reç­te­ki ge­liş­me­ler­den bul­du­ğu fır­sat­lar­da ka­le­me al­dı­ğı ro­man­la­ra yan­sı­tan bir ye­te­nek. Ne­re­dey­se yaz­dı­ğı her ki­tap­la bir ödül ka­za­nan Say­maz, 2017’de ba­sı­lan Çay Gü­ze­li ya­pı­tın­da “siyah he yaz fo­toğ­raf­lar­da başka renk­le­rin de ol­du­ğu­nu gös­te­ren ” öy­kü­ler­le kar­şı­lar bizi: “Ovit Dağı’nı aş­ma­ya ça­lı­şan­la­rın, aşıp da ha­ya­ta iyi kötü tu­tu­nan­la­rın izini sür­me­ye ça­ğı­rır­ken bizi bu iz bo­yun­ca çay tar­la­sın­da­ki mev­sim­lik iş­çi­ye, tez­gâ­hı­nın ba­şın­da sı­kın­tı­dan her şeye ama her şeye bahis tutan ham­si­ci­ye, Rus Pa­za­rı'nda orak çek içli rozet satan Mat­ma­zel Loya’ya, şey­hi­ne ulaş­mak için ra­bı­ta­ya durup da onun ye­ri­ne bir otel oda­sın­dan ha­tır­la­dı­ğı Olga’yı gören ‘so­fi­ye ” ulaş­tı­rır.
ÇAY GÜZELİ VE İSMAİL SAY­MAZ
İsmail Say­maz, Çay Gü­ze­li’nde ne­le­ri an­lat­tı­ğı­nı şöyle özet­ler: “Size ço­cuk­lu­ğu­mun Rize’sini an­la­ta­ca­ğım. Çay boh­ça­sı­nın al­tın­da­ki ka­dı­nı, çay fab­ri­ka­sı­na mev­sim­lik işçi ya­zı­lan adamı, so­kak­ta tahta el ara­ba­sın­da balık satan oğlu ve daha on se­ki­zi­ne gir­me­den dünya evine giren peş­ta­mal­lı kızı an­la­ta­ca­ğım. Benim ailem gibi, yüz yıl önce Ovit Dağı’nın arka yü­zün­den Rize’ye göçen İspir­li ha­mal­la­rı an­la­ta­ca­ğım. Dağ ya­maç­la­rı­na ya­yıl­mış tuğ­la­dan ev­ler­de bir sahan mıh­la­ma ile uya­nı­lan sa­ba­hı, bir tava ham­siy­le gi­ri­len ak­şa­mı an­la­ta­ca­ğım. İki cad­de­den iba­ret bir mec­bu­ri­ye­ti, yal­nız­ca er­kek­le­rin yüz­dü­ğü mas­ma­vi bir de­ni­zi, in­sa­nı sı­rıl­sık­lam eden yağ­mu­ru, elekt­rik ve­ril­miş­çe­si­ne oy­na­nan ho­ro­nu ve dal­da­ki ka­ra­ye­mi­şi an­la­ta­ca­ğım. Çok­tan unu­tu­lan ‘Çay Gü­ze­li’ni an­la­ta­ca­ğım size. " (9). Say­maz, Çay Gü­ze­li’nde “bu­gü­ne kadar bir öy­kü­sü bile ya­zıl­ma­mış olan­la­rın öy­kü­sü­nü” an­lat­ma sa­vın­da­dır. “İçi çay yap­rak­la­rıy­la yüklü boh­ça­yı sırt­la­yıp te­le­fe­ri­ğin çü­rü­müş tahta ka­sa­sı­na yük­le­di Dato. Te­le­fe­rik ha­re­ket et­me­den, boh­ça­dan düşen çay yap­ra­ğı­nı ağ­zı­na atıp çiğ­ne­me­ye baş­la­dı. Da­ma­ğın­dan vü­cu­du­na ya­yı­lan ek­şi­lik, Rize'nin köy­le­rin­de beş yıl­dır yev­mi­yey­le çay top­la­yan Dato için vaz­ge­çil­mez bir keyfe dö­nüş­müş­tü. Bir an için göz­le­ri­ni ka­pa­tıp ço­cuk­lu­ğu­nun Batum'unu dü­şün­dü. Çoruh'un be­ri­sin­de­ki elmas..." Rize, ça­yıy­la gö­rü­nür yazın ürün­le­rin­de, en çok da halk kül­tü­rü­nün il­ginç atma tür­kü­le­rin­de:
“KIZ-ER­KEK HEP BE­RA­BER: Kay­na­sın se­ma­ver­ler / Bar­dak­la­ra dol­sun çay / Halka olun uşak­lar /Çe­vi­re­lim sık­sa­ray'" Ekrem Ka­ra­de­niz'den alı­nan bir atma tür­kü­nün son dört­lü­sü bu.
UNU­TU­LAN ÇAY DEM­LE­ME GÜN­LERİ / FESTİVAL­LER
Ne var ki, “Çay, 1930’lu yıl­la­rın so­nun­da Rize ye gelir ve Ri­ze­li­nin ha­ya­tı­nı de­ğiş­ti­rir. Do­ğuş­tan gur­bet­çi olan halk, bir kur­tu­luş ümidi ola­rak sa­rı­lır çaya. Adına bay­ram­lar, çay dem­le­me gün­le­ri ve fes­ti­val­ler ter­tip­le­nir­di. 1950'li yıl­lar­da Rize 'de ‘Çay Dem­le­me Tö­re­ni 'dü­zen­le­nir ve top­la­nan ilk çay­lar­dan dem­le­nen çay; ko­nuk­lar, Rize ili­nin yö­ne­ti­ci­le­ri, da­vet­li­ler ve üre­ti­ci­ler­le bir­lik­te içi­lir­di. Dağ, taş gi­zem­li yeşil yap­ra­ğın bü­yü­süy­le kap­la­nın­ca iklim de­ği­şir. Za­man­la top­rak aile içe­ri­sin­de, kar­deş­ler ara­sın­da çok küçük par­ça­la­ra bö­lü­nün­ce ve eko­no­mik de­ğe­ri dü­şün­ce ge­çi­mi kar­şı­la­ya­maz olur, Ri­ze­li­ye yine gur­bet yol­la­rı gö­zü­kür. Çay ta­rı­mı ar­ka­da ka­lan­lar­ca yü­rü­tü­lür. Çay Bay­ram­la­rı, Çay Dem­le­me Gün­le­ri ve Çay Fes­ti­val­le­ri tarih olur ve hoş seda ola­rak kalır. " (11). Çayın gü­nü­müz­de­ki du­ru­mu­nu çayla il­gi­li araş­tır­ma ki­tap­la­rı da olan Fatih Sul­tan Kar (Rize 1971) özet­le­miş Ri­ze­li­yim Ri­ze­li ya­pı­tın­da. Rize’nin si­ya­set, yerel yö­ne­tim, spor, basın, ti­ca­ret, sanat alan­la­rın­da­ki -bu arada ya­zın­da­ki- de­ğer­le­ri­ni de ta­nı­tan Fatih Sul­tan Kar’ın bu ki­ta­bı top­la­ma bil­gi­yi aşan, ya­şan­mış­lık­la­rı içe­ren, sı­ra­dan­lık­tan öte ya­zın­sal bir ürün ola­rak da anıl­ma­ya değer.
KAF­TAN­CI­OĞ­LU VE RİZE PAZAR
Daha çok Kars-Ar­da­han coğ­raf­ya­sı­nı ve in­sa­nı­nı ya­zı­nı­mı­za ta­şı­yan Ümit Kaf­tan­cı­oğ­lu'nun (1935-1980) ikin­ci ya­pı­tı olan Çar­pa­na’da “Ka­rın­ca­lar” öy­kü­sün­de Rize’nin Pazar il­çe­si­ne ata­ma­sı ya­pı­lan bir yar­gı­cın eşi­nin gö­zün­den emek­çi ka­dın­lar an­la­tı­lır: “Mır­tat Çeş­me­si'nin önün­den geçip, Tat Yolu'nun dö­ne­me­ci­ne ula­şı­yor­lar­dı. Yem­ye­şil bir dünya için­de, şırıl şırıl akan sular, kük­re­yen deniz, sa­rı­ya dö­nü­şen limon, por­ta­kal ara­sın­da ta­dı­na doyum olmaz bir ge­zin­tiy­di. An­ka­ra'nın kup­ku­ru ya­maç­la­rın­dan sonra Pazar'ın Sar­hoş Ba­yı­rı ger­çek­ten Ne­mi­ka Hanım’ı sar­hoş edi­yor­du. Yük­sek okul bi­tir­miş, yar­gıç olan eşiy­le Pazar'a gel­miş­ti. Gel­di­ğin­den bu yana, akşam ge­zi­si. Issız yol­lar, ses­siz çevre. Yeşil ağaç­lar ara­sın­da arı­lar gibi uçu­şan Ka­ra­de­niz­li ka­dın­lar.
PAZAR KÜÇÜK ATINA
Ka­ra­de­niz­li, Pa­zar­lı ka­dın­la­rın sırt­la­rın­da sepet, yol boyu ıh­la­ya, tıs­la­ya yü­rü­yüş­le­ri. Ne­mi­ka Hanım ya­nın­da ol­du­ğu halde, ko­ca­sı yar­gıç Mür­sel Bey'den ka­çış­la­rı, yolun bir kı­yı­sı­na, çamur, su, gölek, bi­ri­kin­ti de­me­yip çö­me­liş­le­ri, ka­ra­la­ra, kara şem­si­ye­le­rin al­tı­na sı­ğı­nış­la­rı... Ne­mi­ka Ha­nı­nı ’ı üzü­yor­du. Sonra bu ka­dın­lar Pazar'ın içine, Küçük Atina'nın içine gelip sere serpe otu­ru­yor­lar­dı. Ön­lük­le­ri­ni açı­yor­lar­dı. Se­pet­ler­de, sırt­la­rın­da ge­tir­dik­le­ri piş­miş kes­ta­ne, kara üzüm, ko­ca­man bir­kaç hurma, haş­lan­mış şal­gam, ka­ra­la­ha­na­la­rı ser­gi­ler­ler­di. Ne­mi­ka Hanım: “Mür­sel­ci­ğim, bu ka­dın­la­rın sırt emek­le­ri, bun­lar­dan alış­ve­riş ya­pa­lım, ” diye tut­tu­rur­du. Mür­sel Bey, ilkin ka­tı­lır­dı bu alış­ve­ri­şe: “Ger­çek­ten Ne­mi­ka, bu ka­dın­la­rın ya­şa­mı bir ölüm! Biz bu­ra­da ne­le­ri, nasıl uy­gu­lu­yo­ruz? Ya­sa­lar kim­le­re göre ya­pıl­mış? ”. Kaf­tan­cı­oğ­lu, Ne­mi­ka Hanım’ın orada ka­dın-er­kek iliş­ki­le­rin­de­ki eşit­siz du­ru­ma iyi ni­yet­le ka­rış­ma­sı­nı, ka­dın­lar­dan bi­ri­ni et­ki­le­me­si­ni ve ka­dı­nın eşi ta­ra­fın­dan iki­si­nin bir­lik­te öl­dü­rül­me­si­ni an­la­tır öy­kü­sün­de... (12)
KISA KISA RİZE VE RİZELİ
Rize' de 1936'da doğan ve 1985'te ara­mız­dan ay­rı­lan oyun ya­za­rı Oktay Ara­yı­cı'nın Rumuz Gon­ca­gül adlı oyu­nun­da da Rize'nin ter­te­miz yü­rek­li, ha­re­ket­li, coş­ku­lu, kimi zaman hır­çın ve fevri” in­san­la­rın­dan tip­ler var.​Ay­rı­ca, yine Rize do­ğum­lu ga­ze­te­ci, öğ­ret­men, yazar, se­na­rist Ömer Lütfü Mete (Rize, 1950- İstan­bul 2009), Yavuz Ba­ha­dı­roğ­lu takma adıy­la daha çok ta­rih­sel ve din­sel ya­pıt­lar or­ta­ya koyan Ni­ya­zi Bi­rin­ci (Rize 1945 - İstan­bul 2021) ve “ili­miz, müzik ve folk­lor­da ne kadar zen­gin­se ede­bi­yat­ta da o kadar fa­kir­dir. Hatta ede­bi­yat­tan söz edil­di­ğin­de akla halk ede­bi­ya­tı ürün­le­ri gelir (Des­tan­lar, atma tür­kü­ler vb.). Bir elin par­mak­la­rı­nı geç­me­yecek sa­yı­da olan ya­zar­la­rın eser­le­ri koca bir il için çok azdır ve doğ­ru­su hal­kın büyük ço­ğun­lu­ğu­nun bun­lar­dan hiç­bir ha­be­ri de yok­tur. Bu so­nuç­ta ilden çok az yazar ye­tiş­me­si­nin ya­nın­da, kitap okuma ora­nı­nın son de­re­ce düşük oluşu büyük rol oynar." yar­gı­sı­nın/ya­kın­ma­sı­nın sa­hi­bi, Güzel Aylar Za­ma­nı-Ye­şil Mavi Hi­kâ­ye­ler’in ya­za­rı Mus­ta­fa Semih Arıcı’nın ürün­le­rin­de de...
TO­PA­LOĞ­LU / KAZ­MAZ UNU­TUL­MAZ
Rize halk kül­tü­rü­nü ve ta­ri­hi­ni ya­zı­ya/ya­zı­na yan­sı­tan ve ka­lı­cı ya­pan­lar­dan biri de İhsan To­pa­loğ­lu'dur (Rize 1966 - 2010). Ve­fa­tın­dan sonra ya­yım­la­nan Ri­ze-Pa­zar (At­he­na) Ta­ri­hi bu yolda emek ver­di­ği do­ku­zun­cu ya­pı­tı­dır. Ga­li­ba, böl­ge­nin ta­ri­hin­den coğ­raf­ya­sı­na, top­lum­sal ya­şa­mın­dan ün­lü­le­ri­ne, ya­zı­nı­za ba­sı­nı­na pek çok yö­nü­nü yaz­dı­ğı 21 ki­ta­bı­na (top­lam 41 ki­ta­bı var) yan­sı­tan Av, Sü­ley­man Kazaz’ın (Rize 1915- 2013) eme­ği­nin de­ğer­len­di­ril­me­si bu dergi ya­zı­sı­nın oy­lu­mu­nu aşar, Kaz­maz'ın Rize Vi­la­yet Ga­ze­te­si’nde 1931’de yaz­dı­ğı Yeşil Rize son dört­lü­ğü şöyle; "Coş­kun de­re­le­rin, her yanın gül­şen / Artar gü­zel­li­ğin güneş do­ğar­ken / Ya­şar­sın kalp­ler­de, sev­gin­le Rize / Mef­tu­nuz hep sana ne kadar bil­sen. ”
RİZELİ OLMAK GÜZEL
Vey­sel Çolak'tır (Ri­ze-1954). Rize’nin İkiz­de­re il­çe­si­nin Ce­viz­lik kö­yün­de doğ­muş ve ço­cuk­lu­ğu­nu ge­çir­miş­tir. Top­lum­cu şiire yakın dur­mak­la bir­lik­te bi­rey­den top­lu­ma ge­niş­le­yen bir içe­rik ve ken­di­ne özgü söy­le­yiş ge­liş­ti­ren şa­ir­ler­den bi­ri­dir." Şiir, de­ne­me, roman, eleş­ti­ri tür­le­rin­de ya­pıt­lar veren Çolak’ın bütün bu tür­ler­de “şiir odak­lı bir çıkış nok­ta­sı be­lir­le­di­ği­ne dik­kat çe­ki­lir. Der ki Vey­sel Çolak: “Ri­ze­li olmak güzel. Ken­ti­mi onur­lu bi­çim­de kül­tü­rel ve coğ­ra­fi ta­ri­he yaz­ma­ya, tem­sil et­me­ye ça­lı­şı­yo­rum. Eğer bir katkı söz ko­nu­suy­sa, bu açı­dan ba­kıl­ma­lı du­ru­ma. Öte yan­dan Rize’nin bana kat­tı­ğı çok şey var. Çünkü ora­nın dün­ya­sı­nın bir ço­cu­ğu­yum. Gür­gen­ler­den, kes­ta­ne­ler­den, fan­bur­lar­dan, çift­ler­den, ko­mar­lar­dan, mı­sır­lar­dan, çay­lar­dan öğ­ren­di­ğim çok şey ol­muş­tur. Da­ha­sı Ka­ra­de­niz ’le ya­rı­şan in­san­la­rın­dan, kopan ke­men­çe tel­le­rin­den, yas­tı­ğı­mın al­tın­da­ki ta­ban­ca­dan, o canım Ka­ra­de­niz tür­kü­le­rin­den çok şey öğ­ren­dim. Bu kül­tü­rel de­ğer­le­ri şiire ta­şı­ya­rak; yerel kül­tü­rü ulu­sal ve ev­ren­sel kül­tü­re dö­nüş­tü­re­rek bir şey­ler yap­tı­ğı­mı dü­şü­nü­yo­rum.
GA­LA­TA’DA DOSTU VAR­MIŞ RİZELİ ALİ’NİN
“Kim­se­ye mih­net et­mez­miş/ Sa­tar­mış ta­ka­sı­nı. ” Fethi Giray’ın (Bi­le­cik 1918-An­ka­ra 1970) ya­yım­la­nan ilk şi­irin­de­ki Ri­ze­li Ali’si bu: “Ga­la­ta'da dostu var­mış / Mah­pus­ha­ne­de postu var­mış / Ri­ze­li Ali'nin / Çok kah­rı­nı çek­miş de­ni­zin / An­lat­tı bana: /Bu yıl balık vur­ma­mış dal­ya­na / Yuh olsun be!...​diyor: / Şu koca, kos­ko­ca­man de­ni­ze, /Me­te­lik bile ver­me­di bize. /Ca­nı­na yan­dı­ğı­mın dün­ya­sın­da, / Pa­ra­sız ya­şan­maz­mış, / Tü­tü­nü yok­muş ta­ba­ka­sın­da; / Dost var­mış, / Düş­man var­mış, / Şu ca­nı­na yan­dı­ğı­mın dün­ya­sın­da. // Kal­dır­dı yır­dık ce­ke­ti­nin ya­ka­sı­nı, / Emdi yudum yudum son iz­ma­rit si­ga­ra­sı­nı./ Kim­se­ye mih­net et­mez­miş /Sa­tar­mış ta­ka­sı­nı. ”
DAL­GA­LA­NA ÇAL­KA­LA­NA RİZE DAĞ­LA­RIN­DAN YANA
“Ka­ra­de­niz folk­lo­ruy­la iş­len­miş şi­irin­de ken­di­ne özgün bir dil kul­la­nan şair” Yaşar Miraç’ın(Trab­zon-1953) Ka­ra­de­niz Hır­çın Kız ki­ta­bın­da­ki “Do­la­şan Türkü” şi­irin­de in­san­la­rı, me­kân­la­rı, ürün­le­ri, li­man­la­rı, hu­yu-su­yu ile böl­ge­nin özel­lik­le­ri-gü­zel­lik­le­ri var: Yeter ya­lı­dan git­me­miz / gel ke­men­çem açık deniz / yel­ke­ni açı­ve­re­lim // dal­ga­la­na çal­ka­la­na/ Rize dağ­la­rın­dan yana / dü­me­ni kı­rı­ve­re­lim // şu ka­sır­ga ül­ke­sin­den / şu fır­tı­na de­re­sin­den / yu­ka­rı ta­şı­ve­re­lim // ikiz-de­re’de gül açar / ta­ban­ca­lar­dan ha­sım­lar / kaçı ve­re­lim...” Ya­zı­mı­zı “Ri­ze­li say­gın şair”, ga­ze­te­ci, şi­ir­le­ri­ni La­zoğ­lu adıy­la ya­yım­la­yan Mus­ta­fa Kar’ın (Rize 1944 -2009) “Son Cümle” adlı şi­iriy­le son­lan­dı­rı­yo­ruz: “Sözü ağ­zı­ma alıp çiğ­ner, sü­ze­rim / Ka­le­mi­ne mü­rek­kep olur son kalan dam­lam / Ede­bi­yat­çı değil ta­be­la­cı ya­za­rım / Cümle beni hoş gör­sün, eksik olur­sa imlam. ” Son dize bizim de di­le­ği­miz olsun.
Kuş­ku­suz Rize’nin baş­ka­ca yazın ürün­le­ri­ne de yan­sı­yan özel­lik­le­ri, gü­zel­lik­le­ri var­dır. Bir der­gi­nin sı­nır­lı oy­lu­mu­nu aşan bu var­sıl­lık­lar in­ce­le­nip ya­yım­lan­ma­yı bek­le­mek­te­dir.
Kay­nak­lar:
Se­li­moğ­lu, Zey­yat, Kı­çüs­tün­de Top­lan­tı, e ya­yın­la­rı, 1971, s: 52-59, Duman, Dr. Mus­ta­fa, Çay Ki­ta­bı, (3. Baskı) Ki­ta­be­vi Yay. İstan­bul 2017, 253 s., Duman, Dr. Mus­ta­fa, Bah­çe­den İnce­bel Bar­da­ğa Türk Çayı, YKY, İstan­bul 2012, 224 s., Çe­ti­ner, Yıl­maz, Bir Yudum Çay için, İstan­bul 1968, Dur­baş, Refik, Çay­lar Şir­ket­ten, ABECE Ya­yın­la­rı, 1980, Kaz­maz, Av. Remzi, Çay­lar Şir­ket­ten, Chi­vi­ya­zı­la­rı Yay., 2014, Kaz­maz, Av. Remzi (Yö­net­men), Va­tan­daş Mus­ta­fa, Müzik: Birol To­pa­loğ­lu, 50’dk., Say­maz, İsmail, Çay Gü­ze­li, İle­ti­şim Yay, İstan­bul 2017, s: 11, Kar, Fatih Sul­tan, Ri­ze­li­yim Ri­ze­li, He­ya­mo­la Yay., İstan­bul 2014, s: 109, Kaf­tan­cı­oğ­lu, Ümit, Çar­pa­na, Remzi Ki­ta­be­vi, İstan­bul 1975, Arıcı, Mus­ta­fa Semih, Güzel Aylar Za­ma­nı- Yeşil Mavi Hi­kâ­ye­ler, Ci­ni­us Ya­yın­la­rı, İstan­bul 2018, To­pa­loğ­lu, İhsan, Rize/Pazar (At­he­na) Ta­ri­hi, Son­ha­ber Ya­yın­la­rı, Trab­zon 2012, Kar, Fatih Sinan, ‘Ka­le­mi­ni ve Yü­re­ği­ni Rize Kül­tü­rü­ne. ” Rize Def­ter­le­ri-2, Der­gâh Rize Ki­tap­la­rı, s: 253, Çolak, Vey­sel, Ha­ya­ta Re­si­mal­tı, Hayal Ya­yın­la­rı, İstan­bul 2011
Giray, Fethi, ‘‘Ri­ze­li Ali’nin Hi­kâ­ye­si”, Dik­men der­gi­si, 1939, Miraç, Yaşar, Ka­ra­de­niz Hır­çın Kız, Yeni Türkü Şiir Ya­yın­la­rı, İstan­bul 1988, s:79
             

 Ha­ber-Fo­to: Fatih Sul­tan KAR