Yaresan cemaati seyyid ve sıradan mensup olmak üzere ikiye ayrılır. Şah İbrahim, Ali Kalender, Baba Yadegar, Seyyid Ebu’l vefa, Mireh Sor, Seyyid Mustafa, Babu İsi, Zolnur, Ataş Beg, Şah Heyasi ve Baba Haydar olmak üzere on bir handan (Kol) oluşmaktadır. Her handanın başında bir seyyid ailesi vardır.
İNANÇ VE İBADETLERİ
Yaresan inancı İslâm, Hristiyanlık, eski İran dinleri Zerdüştlük ve Mazdek’ten etkilenerek ortaya çıkmıştır. Havendigar olarak isimlendirilen yaratıcı önce dünyayı yaratıp akabinde Hz. Ali’nin şahsında ortaya çıkar, sonra farklı dönemlerde Behlul Dana, Şah Fezl, Baba Serheng ve Sultan Sehak gibi cemaat önderlerinin cisminde tecelli ettiğine inanılmaktadır. Reenkarnasyon, hulul ve vaftiz cemaatin temel inançları arasındadır. Yaratıcı ve cemaat mensuplarının 1001 kere reankarne olup dünyaya geldiğine inanılmaktadır. Yılda üç gün oruç tutulmaktadır. Namaz ibadeti yoktur. Cemaatin mensupları camide ibadet etmezler. Haftada bir gün cemhane denilen mekanda cem ayini toplu olarak yapılır. Cemler tambur eşliğinde yapılır.
Yaresan cemaati için müzik hem zikir törenlerinin, hem de günlük hayatlarının vazgeçilmez bir parçasıdır. Yaresan cemaati kollarından biri olan Ali-Elahi mensubu Derviş Ramtin müzikle iç içe yaşıyor. Bölgede özel bir önemi olan tar, tambur ve tef çalıyor.
Yaresanilikte niyaz ve şükrane olarak isimlendirilen iki adak çeşidi vardır. Niyaz, günlük ibadetlere katılmayan Yaresanların Cem’e adak sunmalarıdır. Hayvan eti dışında ve pişirilmemiş bütün yiyecekler bu niyaz adağı kapsamında değerlendirilir. Şükrane adağının niyaz adağından farkı Cem sonrasında tüketilen yiyecekleri kapsamasıdır.
Melek Tavus bu tür inançlarda zıtlıkların kaynağı ve aynı zamanda zıtlıkların ortadan kalktığı bir simgedir.
Kurban ibadeti kan kurbanı, kansız kurban, kurban olmadığı halde kurban merasimine eşlik edenler ve hizmet olmak üzere dört kategoriye ayrılır. Kan kurbanı merasiminde deve, evcil öküz, koyun ve horoz kesilir. Kansız kurban ceviz, balık, nar ve bir ekmek çeşidi olan gerde den oluşur. Kurban olmadığı halde kurban kabul edilenler kavun, şeker, badem ve kavit (şekerle pişirilen bezelye) denilen yiyecektir. Hizmet, pirinç ve horoz etinden oluşan yemektir. Yezidiler gibi Yaresanda da Şeytan, Melek Tavus olarak isimlendirilir. Cenaze yıkama, kefenleme, telkin duası ve defin işlemleri vardır ancak cenaze namazı kılınmaz. Bıyık kutsal sayılmaktadır. Bıyıklarını kesenler cemaatin ayinlerine kabul edilmezler. Farklı din ve inanç müntesipleriyle evlilik yasaktır. Başka inançlardan geçiş de yasaktır.
KUTSAL KİTAPLAR VE METİNLER
Yaresanın en eski kitabı, Kürtçenin Gorani lehçesiyle Sultan Sohak’ın yazdığı Kelam Hizane ya da Defter-i Perdiveri ismiyle de bilinen Serencamdır. Cemaat büyüklerinin inanç ve ibadet konularındaki söz ve emirlerini içeren kelamlar 19. yüzyıla kadar sözlü olarak nakledilmiştir. Fakat daha sonra kelamların yazılmasına başlanmış, son kırk yıldan itibaren basımları yapılmaktadır.
Elde bulunan en eski kelâm yaklaşık 250 yıllık, diğerleri ise daha geç devirlere aittir. Kürtçe’nin Gorani lehçesiyle yazılmış kelamların dışında Azerice yazılmış kelamlar da vardır. Tüm Yezdani inançlarda uzun bıyık tarikat mensubiyeti için önemli sembollerden biridir.
Yaresan cemaatinin kurucusu kabul edilen Sultan Sohak’ın Serencam, Nur Ali Elahi’nin Burhan-ul Hak ve Esraru’l Hak ve Hacı Nimetullah Ceyhunabadi’nin Hakku’l Hakikat kitabı cemaatin dinî emirler niteliğini taşıyan metinleri arasında önde gelenlerdir. Ayrıca M. Reza Hamzehe’nin Yaresan (Ehl-i Hak) isimli kitabı da cemaatin tarihî, sosyal ve ekonomik yapısıyla ilgili yazılmış en kapsamlı kaynak eserlerdendir.
Ehl-i Hak veya diğer bir ismiyle Yaresan cemaati çoğunlukla İran ve Irak'ın bazı Kürt bölgelerinde yaygın olan, heterodoks Şiî inanışıdır.
Yaresanilik, Zagros Dağları'nın eteklerinde senkretik bir inanış şeklinde, gizliliği esas alarak ortaya çıkmıştır. Dışa dönük inanç sistemi Şia’nın kolu olarak tanımlanmaktan ziyade kadim İran inançları, tasavvuf ve Şia’ya ait bazı teorik bilgi ve uygulamaların olduğu karmaşık bir inanç görüntüsü vermektedir. Hz. Ali sevgisi ve cem ibadeti Anadolu Aleviliğiyle benzeşen yönleridir. Sözlü ibadet ve inanç geleneğine sahiptir. Yazılı kaynakları çok kısıtlıdır.
Muhatap kitlesi, toplumun alt kesimlerinden olmuştur. İnançlarından ötürü var oldukları coğrafyaların hakimlerinin baskılarına zaman zaman maruz kalmışlardır. Bu baskılar cemaat mensupları arasındaki birlikteliği güçlendirmiş ve kapalı toplum olmasını sağlamıştır. Nihai olarak Yaresan cemaati araştırmacıların ilgisini çekmeyi başarmış fakat dışa kapalılığı anlaşılması önündeki en büyük engeldir.